उपेक्षामा कुष्ठ प्रभावित र हात्तिपाइले रोगका बिरामी

विराटनगर । विराटनगरका ४७ वर्षीय मानबहादुर चौधरी ९ वर्षदेखि हात्तिपाइले रोगबाट पीडित छन् । कमजोर आर्थिक अवस्थाकै कारण परिवार पाल्न धौ–धौ परिरहेको अवस्थामा आफ्नो स्वास्थ्यलाई उनले प्राथमिकतामा राख्न सकेनन्  । फलस्वरुप उनको शारिरिक अवस्था नराम्रोसँग बिग्रदै गयो । खुट्टाको सुजन बढ्दै गयो । 

समयमै उपचार नपाउदा कमाउन बाहिर निस्कनु त टाढाको कुरा आफ्नो काम समेत आफू गर्न नसक्ने अवस्थामा पुगे । 

केही वर्षअघि मात्र एक संस्थाको सहयोगमा कोशी अस्पतालमा उपचारको लागि पुगे । उपचारमा पुगेपछि समयमै उपचार गराएको भए आफू अहिलेको अवस्थामा नपुग्ने थाहा पाउँदा आफूलाई निकै पीडा भएको उनी बताउँछन् । 

‘म समयमै उपचार गराउन चाहन्थे, दुई छाक खान संघर्ष गरिरहनुपर्ने अवस्थामा उपचार मेरो प्राथमिकतामै परेन, त्यसैले आज यो अवस्था भयो,’ उनी भन्छन्, ‘सरकारले धरै रोगको निःशुल्क बिमा गरिदिन्छ रे भन्ने सुनेको थिएँ बुझ्न पाइन्छ भनेर यहाँ आएको हुँ ।’ 

फेर नेपालको प्राबिधिक सहयोगमा प्रदेश स्वास्थ्य निर्देशनालयले विराटनगरका आयोजना गरेको कुष्ठ तथा हात्तिपाइले प्रभावितहरुको लागि स्वास्थ्य बिमामा सहज पहुँच सम्बन्धी नीति सम्वाद कार्यक्रममा भेटिएका चौधरीले आफूलाई स्वास्थ्य बिमाको बारेमा धेरै जानकारी नभएको बताउँदै भने, ‘उपचार गर्न नसक्ने हामीजस्ता बिरामीको लागि सरकारले निःशुल्क बिमा गराइदिन्छ भन्ने सुनेर यहाँ आएको, त्यो सुबिधा पाए हामीलाई नियमित उपचारमा ठुलो राहत मिल्ने थियो ।’ 

चौधरी जस्तै रंगेली मोरङका ५० वर्षीय दुर्गा महतो (नाम परिवर्तन) एक दशकअघि हात्तिपाइले रोगबाट प्रभावित भए। खुट्टा सुन्निन थालेपछि गाउकै स्वास्थ्य चौकीमा गए, तर सही उपचार नपाएपछि विराटनगर आउनुपर्यो । 

‘महिनौंसम्म उपचार गराए, तर औषधि र हस्पिटलको खर्च जुटाउन ऋण लिन बाध्य भएँ,’ उनले सुनाए । महतो अहिले पनि औषधि सेवन गरिरहेका छन् । 

देख्दा शारिरिक अपाङ्गता जस्तो नदेखिए पनि शरिरले काम गर्न नदिने भएकाले सुरुवाल पाइन्टसम्म पनि लगाउन नसक्ने हुँदा धोती लगाएर हिंडहुल गर्न बाध्य भएको बताउँछन् ।

‘काम गर्न सक्दिनँ, शरीर चल्न छोड्छ, नियमित औषधि खानुपर्छ । सरकारी निःशुल्क बिमाको व्यवस्था भएको भए, हामीजस्ता गरिवको यस्तो अवस्था आउँदैनथ्यो,’ उनले गुनासो गरे ।

चौधरी र महतो प्रतिनिधि पात्र हुन् । उपेक्षित उष्णप्रदेशीय  रोग कुष्ठ प्रभावित प्रभावित र हात्तिपाइले जस्ता रोगका बिरामीहरूले उपचारको खर्च जुटाउन कठिनाइ भोग्नुपरेको तथ्य सार्वजनिक भइरहेका छन् ।

यस्ता दीर्घकालीन असर पार्ने रोगले शारीरिक मात्र होइन, मानसिक र आर्थिक भार पनि बढाउने भएकाले बिरामीहरू स्वास्थ्य बिमाको पहँुचभित्र ल्याइनु आवश्यक रहेको सरोकारवालाहरू बताउँछन् । 

जनस्वास्थ्यको क्षेत्रमा उपेक्षित उष्णप्रदेशीय रोग(एनटीडी)को प्रभाव निकै गहिरो छ । नेपाल जस्तो विकासशील देशमा यी रोगहरूले आर्थिक, सामाजिक र मानसिक स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पुर्याइरहेको छ । 
नेपालका हजारौं व्यक्ति कुष्ठरोग तथा हात्तिपाइलेजस्ता दीर्घकालीन रोगबाट पीडित छन्, उनीहरूलाई निरन्तर उपचारको सुविधा उपलब्ध छैन । 

यस्ता रोगीहरू उपचारका लागि आर्थिक संकट झेल्न बाध्य छन् । स्वास्थ्य सेवामा पहुँच नभएपछि उनीहरूको अवस्था झन् जटिल बन्दै गइरहेको छ । 

प्रदेश स्वास्थ्य निर्देशनालय धनकुटाका कुष्ठरोग फोकल पर्सन तुलसी गुरागाँईका अनुसार प्रदेशमा नयाँ र पुराना गरी ४ सय ११ कुष्ठरोगका सङ्क्रमित भेटिएका छन् । जसमध्ये सबैभन्दा बढी झापा जिल्लामा भेटिएका छन् । पुराना बिरामी भने ३ जना रहेका छन् ।

स्वास्थ्य बिमा बोर्ड कोशी प्रदेशको तथ्याङ्कअनुसार सरकारले कुष्ठरोग प्रभावित ब्यक्ति र उसको परिवारका लागि निःशुल्क स्वास्थ्य बिमाको ब्यवस्था गरिदिए पनि कोशी प्रदेशका २ सय ६५ घरपरिवार अर्थात ६५ प्रतिशत कुष्ठ प्रभावित ब्यक्तिका परिवार मात्र स्वास्थ्य बिमा सेवाको पहुँचमा रहेका छन् ।

३५ प्रतिशतलाई अझै पनि समेट्न नसकिएको कारण समाजबाट उपेक्षित हुने डर र सरकारले निःशुल्क गरिएको जानकारी पुर्‍याउन नसकिएको कारण बिमामा समावेस गर्न नसकिएको बोर्डका संयोजक अर्जुन पण्डित बताउँछन् । 

नेपाल सरकारले स्वास्थ्य बिमा कार्यक्रम लागू गरेको छ, तर यस्तो बिमा निश्चित अवधिसम्म मात्र सीमित हुन्छ । 

कुष्ठ प्रभावित र हात्तिपाइले जस्ता रोगीहरूलाई जीवनभर स्वास्थ्य उपचार आवश्यक पर्छ । यी रोगहरू एक पटक निको भए पनि पुनः संक्रमण वा अन्य जटिलता आउन सक्छ । त्यस्तो अवस्थामा निरन्तर उपचार र पुनःस्थापना सेवाहरू निःशुल्क हुनुपर्ने सरोकारवालाहरू बताउँदै आएका छन् ।

फेरमेड नेपाल कोशी प्रदेशका टिम लिडर गुरुङ कुष्ठ प्रभावितसँगै हात्तिपाइले रोगका बिरामीलाई पनि विशेष प्राथमिकता दिंदै सरकारले उनीहरूको उपचारलाई पूर्णतः निःशुल्क बनाउन सके उनीहरूको जीवनयापन सहज मात्र होइन, समाजमा आत्मसम्मानका साथ बाँच्न पनि टेवा बताउँछन् ।

सरकारले कुष्ठरोग तथा हात्तिपाइले प्रभावित व्यक्तिहरूलाई ’दीर्घकालीन स्वास्थ्य बीमामा समेट्नुपर्छ ।’ गुरुङ भन्छन्,’ कुष्ठरोग सँगै हात्तिपाइले पनि निःशुल्क रुपमा स्वास्थ्य बिमा सेवा उपलब्ध गराउने र अपाङ्गता कार्ड वितरण गर्न सके उनीहरूलाई समाजिकीकरण गर्न सहज हुन्छ । 

‘स्वास्थ्य मन्त्रालय कोशी प्रदेशकी सचिव डा.राधिका थपलिया सरकारले प्रदान गर्दै आएकोे निःशुल्क सेवाको बारेमा पर्याप्त जानकारी नपुगेको कारण लक्षित वर्ग अझै पनि सेवाको पहुँचबाट टाढै रहेको बताउँछिन् । 

‘हामी माझ स्वास्थ्य साक्षरताको निकै कमी छ, सामान्य समस्यादेखि सरकारले के कस्तो काम गरिरहेको छ भन्ने भन्ने विषयमा सामान्य मानिस पनि जानकार हुनु आवश्यक छ,’ सचिव डा. थपलिया भन्छिन्, ‘अरु कुरा छोडाै‌, स्वास्थ्य क्षेत्रमा काम गर्ने ब्यक्तिलाई नै स्वास्थ्य बिमाको कुन प्रणालीबाट वितरण भइरहेको छ, कुन वर्गले निःशुल्क सेवा लिन पाउँछन् भन्ने जानकार छैनन भने उनीहरूले सर्वसाधारणलाई कसरी बुझाउँछन् ? ।’ 

प्रदेश स्वास्थ्य निर्देशनालयका निर्देशक ज्ञानबहादुर बस्नेतले प्रदेश सरकारको नीति तथा कार्यक्रमअनुसार कुष्ठ प्रभावित र हात्तीपाइले रोगका बिरामीहरूलाई निःशुल्क स्वास्थ्य बिमामा समेट्न आवश्यक देखिएको बताउँछन् । 

बिरामी लक्षित सचेतना कार्यक्रम, लक्षित समुदायलाई स्वास्थ्य बिमाका फाइदा, प्रक्रिया र प्रयोग गर्ने तरिका सम्बन्धी जानकारी दिने मात्र नभएर वडा, नगर तथा गाउँपालिकाहरूसँग मिलेर कुष्ठ र हात्तीपाइले प्रभावितहरूलाई बिमामा आबद्ध गराउने पहल गर्ने कार्यलाई प्राथमिकताका साथ अगाडि बढाउन सकेमात्र लक्षित वर्गसम्म सेवा पुर्याउन सकिने बताए । 

बस्नेतले भने ‘यो कुनै एक ब्यक्ति र संस्थाको पहलबाट मात्र सम्भव हुन्न यसका लागि तीन तहकै सरकार र सरोकारवालाहरूको सहकार्यको अत्यन्तै आवश्यकता छ ।’