दुःख र संघर्ष : आत्मिक शुद्धिको मार्गदर्शन

दुःख केवल पीडाको स्रोत मात्र होइन, यो सिर्जनाको उत्पत्तिस्थल पनि हो  । दुःखले मानिसलाई आफ्ना भित्री भावनाहरूलाई सिर्जनात्मक रूपहरूमा व्यक्त गर्ने क्षमता दिन्छ, जसले मानवता र सिर्जनशीलतालाई समृद्ध बनाउँछ । सुख र दुःख एकअर्काका अनिवार्य सहयात्री हुन्, र जीवनको वास्तविक आनन्दलाई बुझ्नका लागि दुःखको गहिरो पृष्ठभूमि आवश्यक छ । जीवनको आनन्द, यदि दुःखको परिपे्रक्ष्यमा नसोचिए, त तब त्यो अर्थहीन हुनेछ । दुःख र सुखको सन्तुलनले जीवनलाई परिपूर्णता दिन्छ, जसले मानव अस्तित्वको सारलाई उजागर गर्दछ ।

दुःखले मानिसलाई संघर्ष गर्न सिकाउँछ र संघर्षकै क्रममा उसले आफ्नो क्षमताको सीमा र वास्तविक आनन्दको गहिराइ पत्ता लगाउँछ  । दुःख मानव जीवनको शिक्षक हो, जसले मानिसलाई संघर्ष गर्न प्रेरित गर्छ  । जीवनका कठिन क्षणहरूले मानिसलाई आफ्नो सीमितता र क्षमताको परीक्षण गर्न बाध्य पार्छ । यो संघर्षले उसलाई भौतिक र मानसिक रूपमा बलियो बनाउनुका साथै जीवनको वास्तविक आनन्द पत्ता लगाउन मद्दत गर्छ । कठिनाइले मानिसलाई आफ्नो लक्ष्यमा केन्द्रित राख्छ र अनावश्यक विलासिताबाट टाढा राखेर आत्मबोधको यात्रा आरम्भ गराउँछ । दुःखले मानिसलाई विनम्र र संवेदनशील बनाउँछ, जसले उसलाई आफूभित्रको शक्तिको पहिचान गराउँछ  । संघर्षकै क्रममा  मानिसले सन्तोष र आत्मिक शान्ति पाउन सक्छ, जो वास्तविक आनन्दको स्रोत हो ।

साहित्यिक दृष्टिकोणबाट हेर्दा, शेक्सपियरका नाटकहरूले पनि दुःख र आनन्दको यो द्वन्द्वलाई प्रकट गर्छन् । राजा लियर नाटकमा राजा लियरको पतन र पीडाका बीचमा नै उसले आफ्नो वास्तविक प्रेम र सम्बन्धहरूको मूल्य बुझ्छ  । यो दुःखको आगोमा पोलेर मात्र उसले आफ्नो मानवीय कमजोरीको सार र जीवनको अर्थलाई बुझ्न सक्छ  त्यस्तै, प्रसिद्ध इटालेली कवि दाँतेको डिभाइन कमेडीले पनि दुःख र संघर्षमार्फत नै आत्मिक शुद्धिको बाटो देखाउँछ  । 

अध्यात्मको नजरले हेर्दा दुःख मानिसको अहंकार तोड्ने साधन हो  । दुःखमा परेपछि मात्र मानिस आफ्नो सीमा बुझेको अनुभव गर्छ । जब दुःखले मानिसलाई झक्झकाउँछ, तब ऊ आफ्नो भित्री चेतनामा फर्कन्छ  । बुद्धको कथा हेर्ने हो भने, उनले राजसी जीवनको सुख र विलास भोगेका थिए । तर, दुःखको अनुभव-जसमा उनले बुढ्यौली, रोग, र मृत्युलाई देखे-उनलाई आत्मज्ञानको मार्गमा हिंड्न प्रेरित गर्यो । यसले देखाउँछ कि दुःख आत्मा शुद्ध गर्ने साधन मात्र होइन, यो परम आनन्दतर्फको ढोका हो ।

कल्पनात्मक रूपमा सोच्दा, दुःख र आनन्दको सम्बन्धलाई एउटा संगीतसँग तुलना गर्न सकिन्छ  । संगीतमा सुर र ताल दुबै आवश्यक हुन्छन् । सुर सुखको प्रतीक हो भने ताल जीवनका दुःख र संघर्षको । यी दुवैको संयोजनले मात्र संगीतलाई पूर्णता दिन्छ । यदि जीवन केवल आनन्दले भरिएको छ भने, त्यो एकदम सपाट र निरस हुनेछ  । दुःखको उतारचढावले मात्रै जीवनको वास्तविक अर्थ वोध हुन्छ  । 

आध्यात्मिक दृष्टिमा पनि दुःखलाई आनन्दतर्फको मार्गका रूपमा हेरिएको छ  । गीतामा भनिएको छ ‘दुःखमय संसारमा आत्माको शुद्धि हुन्छ ।’ दुःखले मात्रै मानिसलाई आफ्नो गहिरो वास्तविकतासँग सामना गर्न बाध्य गराउँछ  । यो केवल भौतिक संसारको सीमितताबाट पर जानको लागि प्रेरणा हो । कल्पना गर्नुहोस्, एक गहिरो पातलो नदी, जसको तल्लो सतह मात्र चिसो छ, तर गहिराइमा पुग्दा अनन्त ऊर्जाको स्रोत पत्ता लाग्छ  । दुःखले मानिसलाई यसैगरी आफ्नो सतही चेतनाबाट पर जान प्रेरित गर्छ, जहा“ वास्तविक आनन्द र मुक्ति पाउन सकिन्छ  ।

कल्पनाको प्रयोग गर्दै, एक दृश्यलाई चिन्तन गरौं । एउटा चराले पहाडको टुप्पोमा बसेर सूर्योदय हेर्दैछ  । त्यो दृश्य अद्वितीय आनन्दको प्रतीक हो । तर, यो दृश्य त्यो चराले मात्र महसुस गर्न सक्छ, जसले रातको चिसो अँध्यारो र आँधीको संघर्ष अनुभव गरेको छ  । यदि चराले कहिल्यै अँध्यारोको कठिनाई भोगेको छैन भने, सूर्यको पहिलो किरणको महत्व उसले कसरी बुझ्ला ? मानव जीवन पनि यस्तै हो । दुःखले मानिसलाई संघर्ष गर्न सिकाउँछ र संघर्षकै क्रममा उसले आफ्नो क्षमताको सीमा र वास्तविक आनन्दको गहिराइ पत्ता लगाउन सक्छ  ।

साहित्य र दर्शनले बारम्बार दुःखलाई अनन्त ज्ञानको द्वारका रूपमा चित्रण गरेका छन् । दुःखमा परेको कविले सिर्जना गर्ने कविता नै मानिसको हृदयमा गहिरो छाप छोड्छ  । दुःख सिर्जनाको स्रोत हो भन्ने धारणा मानव अस्तित्व र साहित्यिक दर्शनमा गहिरो महत्व राख्छ  । दुःखलाई केवल पीडा वा असहज अवस्थाका रूपमा नहेरिकन यसलाई एक शक्तिशाली प्रेरणाका रूपमा बुझ्दा जीवन र सिर्जनशीलता दुवैको सार प्रकट हुन्छ  । दुःखले मानिसलाई आफ्नो जीवनको गहिराइमा पुग्न प्रेरित गर्दछ, जसले उसलाई सिर्जनाको अद्वितीय मार्गमा अघि बढ्न मद्दत गर्दछ ।

दुःखले मानिसलाई भौतिक र मानसिक रूपमा अस्थिर बनाउँछ  तर, यही अस्थिरताले उसलाई नयाँ तरिकाले सोच्न, आफ्ना भावना व्यक्त गर्न र आफ्नो भित्री विश्वलाई अभिव्यक्त गर्न उत्प्रेरित गर्छ । मान्छेले धेरैजसो सिर्जनात्मक कार्यहरू कठिनाइका क्षणहरूमा गरेको पाइन्छ  । दुःखले मानिसलाई आफ्नो जीवनको वास्तविकता र सीमिततासँग साक्षात्कार गराउँछ  । यही साक्षात्कारले उसलाई काव्य, चित्रकला, संगीत वा गद्यजस्ता सिर्जनात्मक माध्यमबाट आफ्ना पीडालाई व्यक्त गर्न प्रेरित गर्छ ।

दुःखले मानिसलाई वास्तविकतालाई गहिरोसँग महसुस गर्न र त्यसलाई रूपान्तरण गर्न प्रेरित गर्दछ  । जब मान्छे दुःख भोग्छ, उसको चेतना पहिलेभन्दा गहिरो हुन्छ  । उसको हृदयमा उत्पन्न भएको असन्तुष्टिले नै नयाँ विचार र रचनाको बीजारोपण गर्छ । रोमान्टिक कविहरूले दुःख र प्रकृतिको सम्बन्धलाई उपयोग गरेर अद्वितीय कविता र साहित्य सिर्जना गरेका छन् । पीबी शेलीले भनेका छन्, पीडाको गहिराइले सिर्जनाको मिठासलाई थप सजीव बनाउँछ ।

आध्यात्मिक दृष्टिमा पनि दुःखले सिर्जनाको मार्ग खोल्छ  । जब मानिस जीवनका कठिनाइहरू सामना गर्छ, ऊ केवल भौतिक संसारको अनुभवमा मात्र सीमित हुँदैन । दुःखले उसको आत्मिक खोजलाई जागृत गर्छ  । बुद्ध, महावीर र अन्य आध्यात्मिक गुरुहरूले आफ्ना व्यक्तिगत दुःखका अनुभवबाट प्रेरणा लिएर जीवन र अस्तित्वका गहिरा सत्यहरूको अन्वेषण गरे । यही गहिराइले संसारलाई नयाँ ज्ञान र दर्शन दिएको छ  ।

कल्पनाको दृष्टिकोणबाट, दुःखलाई एउटा क्यानभासका रूपमा लिन सकिन्छ  । दुःख बिना त्यो क्यानभास खाली रहन्छ । जब पीडाको रंगहरू यसमा थपिन्छन्, तब मात्र चित्र पूर्ण र जीवन्त बन्छ  । मानिसको जीवनमा आउने दुःखले उसलाई सिर्जनशीलताको गहिरो यात्रामा डोहोर्याउँछ, जहाँ ऊ आफ्नो हृदय, मस्तिष्क र आत्माको अदृश्य भावनाहरूलाई देखाउन सक्षम हुन्छ  ।

दुःखले मानिसलाई केवल स्वार्थी र भौतिक संसारमा सीमित रहन दिन्न । दुःखले मानिसलाई भौतिक सीमाबाट पर गएर आफ्नो आत्माको गहिरो सत्यतासँग जडित हुन मद्दत गर्छ । यसको विपरीत, केवल आनन्दले मानिसलाई स्वार्थी र अल्छी बनाउँछ । उदाहरणका लागि, गहिरो रातको अनुभव बिना उज्यालोको महत्त महसुस हुँदैन । जीवनको वास्तविक आनन्द दुःख र संघर्षबाट प्राप्त हुने सत्यलाई गहिराइमा बुझ्न, प्रकृतिको अद्भुत प्रक्रिया बीउको अंकुरण सामाजिक र व्यक्तिगत अस्तित्वसँग तुलना गर्न सकिन्छ  ।

एउटा सानो बीउलाई लिऔं । त्यो बीउमा एक विशाल रूख बन्ने अद्वितीय सम्भावना लुकेको हुन्छ, तर त्यो सम्भावनालाई उजागर गर्नका लागि बीउले संघर्षको एक गहिरो प्रक्रिया पार गर्नुपर्छ  । पहिलो चरणमै, बीउलाई माटोमा गाडिन्छ, जहाँ ऊ अँध्यारो र पृथ्वीको दबाबले घेरिएको हुन्छ  । माटोभित्र बीउले आफ्नो घेराबाट मुक्त हुन, निकै कठिन अवस्था सहन र आफूभित्रको जीवनशक्ति उजागर गर्न संघर्ष गर्नुपर्छ  । यही अँध्यारो, दबाब र प्रतिकूल अवस्थाले बीउलाई अंकुरण गर्न उत्प्रेरित गर्छ । बीउले माटोमा रहँदा अँध्यारोको सामना गर्छ । त्यसलाई आफ्नै शक्तिले माटो फोड्न र प्रकाशतर्फ बढ्नुपर्छ । मानिसको जीवन पनि त्यस्तै हो ।

दुःखका क्षणहरू नै जीवनका ‘माटोका तहहरू’ हुन्, जसले मानिसलाई परिपक्वता, धैर्य र आत्मनिर्भरता सिकाउँछन् । जब मानिस संघर्षको पथबाट अघि बढ्छ, उसले आफ्नो भित्री क्षमताहरू पत्ता लगाउँछ, जुन उसलाई आफ्नो लक्ष्य र आनन्दसम्म पुर्याउन मद्दत गर्छ । यो प्रक्रिया मानिसको जीवनसँग पनि समानान्तर रूपमा लागू हुन्छ  । मानिस भौतिक, मानसिक, र आध्यात्मिक रूपमा पूर्ण बन्नका लागि दुःख र संघर्षका चरणहरू पार गर्न विवश हुन्छ ।

दुःखलाई स्वीकार नगर्ने या त्यसबाट भाग्ने मानिस आफूभित्रको अद्वितीय सम्भावनालाई कहिल्यै उजागर गर्न सक्दैन । जीवनका कठिनाइहरूले मानिसलाई क्षमताको सीमा पत्ता लगाउन बाध्य पार्छन् । जब मानिसलाई संघर्षको आगोले पोलेर तातो बनाइन्छ, त्यही आगोले उसलाई दृढ, बलियो र सहनशील बनाउँछ ।

दुःखले मानिसको अहंकारलाई तोडेर विनम्रताको बाटोमा डोहोर्याउँछ  । यसको परिणामस्वरूप, उसले आफ्ना सीमित आकांक्षा र सतही इच्छाहरूलाई त्यागेर गहिरो आत्मबोधतर्फ यात्रा गर्न थाल्छ  । उदाहरणका लागि, एउटा मानिस जसले कहिल्यै कुनै असफलता भोगेको छैन, उसले सफलता र जीवनका उपलब्धिहरूको वास्तविक महत्व बुझ्न सक्दैन  । दुःख र असफलताले मात्रै जीवनको वास्तविक अर्थ बुझ्न र त्यसप्रति कृतज्ञ हुन पनि सिकाउँछ  । शेक्सपियरका नाटकहरूले पनि दुःख र पीडालाई जीवनको अनिवार्य पाठका रूपमा चित्रण गर्छन् ।

आध्यात्मिक दृष्टिकोणमा दुःखले आत्मिक शुद्धिको मार्ग खोल्छ  । बुद्धले राजसी सुखभोगको जीवन त्यागेर दुःखको यथार्थलाई स्वीकार गरेपछि मात्र आत्मज्ञान प्राप्त गरे । वास्तविक आनन्द केवल भौतिक सुखसुविधामा छैन, बरु दुःखको आत्मिक मार्गमा छ  । दुःख र संघर्ष जीवनका अपरिहार्य अंश हुन्, जसले मानिसलाई आफ्नो वास्तविक स्वरूप बुझ्न, क्षमताको सीमा थाहा पाउन र जीवनको गहिरो आनन्द अनुभूति गर्न सहयोग गर्छ । 

मानिस पनि बीउझैं हो, दबाब र अँध्यारो सहेर मात्र ऊ फक्रिन र जीवनका सुगन्धित फूलहरू फुलाउन सक्षम हुन्छ  । यही संघर्ष र दुःखको यात्रा नै मानव अस्तित्वको सार हो । दुःख र आनन्दको यो चक्रलाई नकार्नु भनेको जीवनको वास्तविकता नै अस्वीकार गर्नु हो । हामीलाई हाम्रो दुःखको छायाँसँग डराउनु पर्दैन । बरु यसलाई स्वीकार गरेर हामी हाम्रो जीवनको सबैभन्दा सुन्दर, गहिरो र परिपूर्ण आनन्दलाई अनुभव गर्न सक्छौं । (उप्रेती नेपाल सरकारका उपसचिव हुन्  ।)