स्वस्थ मन र स्वस्थ समाजका लागि मनोसामाजिक परामर्श

मनोसामाजिक परामर्श भनेको मानसिक, भावनात्मक, सामाजिक र व्यवहारजन्य समस्याहरूको समाधानका लागि व्यक्तिलाई आवश्यक सहारा र निर्देशन प्रदान गर्ने फ्रक्रिया हो । यसले व्यत्तिगत समस्याहरूको समाधान गर्न सहयोग गर्दै मानिसलाई आˆनो मानसिक सन्तुलन कायम राख्न र जीवनप्रति सकारात्मक दृष्टिकोण अपनाउन प्रेरित गर्छ ।

मनोवैज्ञानिक सिद्धान्त र सामाजिक दृष्टिकोणलाई आधार मान्दै, मनोसामाजिक परामर्शले भावनात्मक सन्तुलन कायम राख्न मद्दत गर्छ ।
 परामर्शदातासँग खुलेर आˆना झावना व्यक्त गर्दा व्यत्तिले मानसिक बोझ कम गर्न सक्छन्, जसले तनाव, निराशा र नैरश्यतापन जस्ता समस्याहरूमा सुधार ल्याउँछ । 

परामर्शले मानिसलाई समस्या समाधानका व्यवहारिक सीप प्रदान गर्दै आत्मविश्वास र आत्मसम्मान बढाउन सहयोग पुर्‍याउँछ । आफ्नो कमजोरी स्वीकार्न र बलिया पक्षहरूको विकास गर्न सशक्त बनाउन परामर्श प्रभावकारी हुन्छ । साथै, पारिवारिक, वैवाहिक, र सामाजिक सम्बन्ध सुदृढ बनाउन यसले भूमिका खेल्छ ।

दैनिक जीवनका तनाव र दवाव व्यवस्थापनका लागि विभिन्न रणनीति, जस्तै ध्यान, सकारात्मक सोच र आत्म–देखभालको महत्वसम्बन्धी जानकारी दिन्छ । यसले मात्र समस्या समाधान गर्ने होइन, तर दीर्घकालीन मानसिक स्वास्थ्य सुदृढ गर्न महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउँछ ।

 मनोसामाजिक परामर्शको माध्यमबाट मानिसहरूले मानसिक चिन्ता, नैराश्यता र आघात जस्ता समस्याहरू पहिचान गर्न सक्छन् र आवश्यक परेमा थप विशेषज्ञ परामर्शको मार्गदर्शन पाउन सक्छन् । त्यसैले, मनोसामाजिक परामर्श मानिसको समग्र मानसिक स्वास्थ्य सुदृढ गर्न र जीवनशैली सुधार गर्न अत्यन्त उपयोगी प्रक्रिया हो ।

मनोसामाजिक परामर्श विकसित देशहरूमा मानिसहरूको मानसिक स्वास्थ्यलाई सुदृढ गर्नका लागि प्रभावकारी माध्यमको रूपमा व्यापक रूपमा प्रयोग गरिन्छ । ती देशहरूमा मानिसहरूको जीवनशैली तीव्र गतिमा अघि बढिरहेको छ, जसले तनाव, मानसिक चिन्ता र मानसिक समस्याहरूको सम्भावना बढाएको छ । 

मानसिक स्वास्थ्यलाई शारीरिक स्वास्थ्य जत्तिकै महत्त्व दिने विकसित देशहरूले मनोसामाजिक परामर्शलाई स्वास्थ्य सेवाको अभिन्न हिस्सा बनाएका छन् ।

विद्यालय, कार्यालय, र अस्पतालमा परामर्श केन्द्र स्थापना गरी मानसिक स्वास्थ्य समस्या समाधानमा जोड दिनु, मानिसलाई आत्मसशक्त बनाउने र सामाजिक सम्बन्ध सुधार गर्ने जस्ता फ्रयास गरिएका छन् । साथै, विकसित देशहरूमा व्यक्तिहरूले आˆना मानसिक समस्या खुलेर व्यत्त गर्न सकून् भनेर जनचेतना फैलाउने कार्यलाई प्राथमिकता दिइएको छ ।
 विकासोन्मुख देश  नेपालमा मनोसामाजिक परामर्श अझ बढी आवश्यक देखिन्छ । यहाँका जनताले आर्थिक समस्याहरू, बेरोजगारी, पारिवारिक विवाद, सामाजिक असमानता, र प्राकृतिक विपत्तिहरूजस्ता विभिन्न चुनौतीहरूको सामना गर्दै आएका छन् । यी समस्याहरूले मानिसहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा गहिरो प्रभाव पार्ने गरेका छन् ।

नेपालमा मानसिक स्वास्थ्यप्रति अझै पनि कम चेतना छ, जसले गर्दा मानसिक चिन्ता, नैरश्यता र आघात जस्ता समस्याहरू लुकाइन्छन् र बेलैमा समाधान गर्न सकिंदैन । 
यसबाहेक, विद्यालय र कलेजका विद्यार्थीहरू अध्ययनको दवाव र भविष्यप्रतिको अन्योलमा परिरहेका छन्, जसले गर्दा उनीहरूलाई परामर्श सेवाहरू आवश्यक पर्छ ।
आजको समयमा यसको आवश्यकता किन छ ?

आजको समयमा मनोसामाजिक परामर्शको आवश्यकता अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ, विशेषगरी मानसिक तनाव, नैरश्यता र आघात जस्ता समस्याहरूको बढ्दो दरसँग । विकसित र विकासोन्मुख दुबै देशहरूमा मानिसहरू मानसिक रूपमा थुप्रै चुनौतीहरूको सामना गर्दैछन् । मानसिक तनाव र नैराश्यतापनको स्तर अझ बढेको छ, जसका कारण व्यक्तिगत जीवनमा अत्यधिक असर फरेको छ । 

आधुनिक जीवनशैलीका कारण धेरै व्यक्तिहरू समयको दवाब, कार्यस्थलको तनाव र व्यत्तिगत सम्बन्धका जटिलतासाग जुझिरहेका छन् । यसले मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूलाई जन्म दिन्छ र यसलाई समयमै समाधान गर्न मनोसामाजिक परामर्श अत्यावश्यक छ ।

विशेषगरी किशोर/किशोरी, अभिभावक, र बृद्धहरूको मानसिक स्वास्थ्यको क्षेत्रमा थप ध्यान दिन आवश्यक छ । किशोरहरूको मानसिक स्वास्थ्य भनेको मात्र उनीहरूको भावनात्मक अवस्थाबारे होइन, यो उनीहरूको शारीरिक, मानसिक, र सामाजिक विकाससँग जोडिएको छ ।

हिजोआजका किशोरहरू परिवारिक र सामाजिक दबाबको कारणले अधिक मानसिक तनावको सामना गरिरहेका छन् । अभिभावकहरू पनि आˆनो परिवारको आर्थिक र सामाजिक समस्याहरूको कारण मानसिक रूपमा थकित भइरहेका छन् । यसका साथै, बृद्ध व्यक्तिहरूको जीवनमा वृद्धावस्था र सामाजिक एकाङ्कीपनको कारण मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू देखिन थाल्छन् ।

यी सबै समूहहरूको लागि मनोसामाजिक परामर्श एक महत्वपूर्ण उपकरण हो जसले उनीहरूको मानसिक र भावनात्मक स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउन सक्छ ।

प्राविधिक र सामाजिक परिवर्तनसाग मेल खाने समस्याहरू पनि अहिले धेरै छन् । प्रविधिको द्रुत विकास र सामाजिक संरचनामा भएका परिवर्तनहरूले मानिसहरूको जीवनशैलीमा ठूलो असर पारेको छ । सामाजिक मिडिया र डिजिटल उपकरणहरूको अत्यधिक प्रयोगले मानिसहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर पुर्याउन सक्छ, जसले मानिसहरूलाई एकाङ्की र तनावग्रस्त बनाउन सक्छ ।

समाजमा बढ्दो प्रतिस्पर्धा, मूल्य र संस्कृतिको परिवर्तन र परिवार र समुदायका संरचनामा आएका परिवर्तनहरूले मानिसहरूलाई मानसिक रूपमा विक्षिप्त बनाउन सक्छ । यस्ता परिस्थितिहरूको सामना गर्न मनोसामाजिक परामर्श आवश्यक छ, जसले मानिसलाई तनाव, चिन्ता, र अन्य मानसिक समस्याहरूसँग जुध्नका लागि सशक्त बनाउन मद्दत पुर्‍याउँछ ।

नेपालको सन्दर्भमा मनोसामाजिक परामर्शको अवस्था 
नेपालको सन्दर्भमा मनोसामाजिक परामर्शको अवस्था अझै प्रारम्भिक चरणमा रहेको देखिन्छ । विकसित देशहरूको तुलनामा यहाा मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी चेतना कम छ, जसले गर्दा धेरै मानिसहरू परामर्श सेवाहरू प्राप्त गर्न पछि पर्छन् ।

नेपालमा परामर्श सेवाहरू मुख्यतया शहरी क्षेत्रमा सीमित छन्, जहाँ केही मनोविज्ञान विशेषज्ञ र परामर्शदाता उपलब्ध छन् । ग्रामीण क्षेत्रमा भने मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूलाई अझै पनि सामाजिक कलंकको रूपमा हेरिन्छ, जसले मानिसहरूलाई समस्या लुकाउन बाध्य बनाएको छ ।

शिक्षण संस्थाहरूमा मनोसामाजिक परामर्शको आवश्यकता अत्यन्त महत्त्वपूर्ण भए पनि, धेरै विद्यालय र कलेजहरूले यो सेवा उपलब्ध गराउन सकेका छैनन् । विद्यार्थीहरूले अध्ययनको तनाव, भविष्यप्रतिको अन्योल र पारिवारिक दवाबको सामना गरिरहेका छन्, तर प्रभावकारी परामर्श सेवाको अभावमा उनीहरू आफैं समस्यासँग जुधिरहेका हुन्छन् ।

स्वास्थ्य केन्द्रहरूमा पनि मानसिक स्वास्थ्यलाई प्राथमिकता दिने प्रवृत्ति न्यून छ । यद्यपि, केही सरकारी र गैरसरकारी संस्थाहरूले मानसिक स्वास्थ्यलाई प्रवर्द्धन गर्ने प्रयास गरेका छन्, तर यी प्रयासहरू सीमित स्रोतसाधन र सीमित जनचेतनाका कारण प्रभावकारी हुन सकेका छैनन् ।

स्थानीय सरकारको भूमिकाबारे कुरा गर्दा, स्थानीय तहहरूले सामुदायिक स्वास्थ्य केन्द्रहरूमा मनोसामाजिक परामर्श सेवा उपलब्ध गराउने कदम चाल्न थालिरहेका छन् । केही स्थानीय निकायहरूले मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी जनचेतना कार्यक्रम सञ्चालन गरेका छन्, तर यी प्रयासहरू अझै पर्याप्त छैनन् ।

विशेषगरी, विपद् व्यवस्थापनका क्रममा मनोसामाजिक परामर्शको आवश्यकता देखिन्छ, जहाा भूकम्प, बाढी, र अन्य प्राकृतिक विपत्तिका कारण मानिसहरूले गहिरो मानसिक आघात भोग्नुपर्छ ।
यस क्षेत्रको विस्तारका लागि केही पहलहरू आवश्यक छन् । पहिलो, मनोसामाजिक परामर्श सेवाहरूलाई ग्रामीण क्षेत्रमा पुर्‍याउनका लागि जनचेतना कार्यक्रम सञ्चालन गर्नु पर्छ । मानसिक स्वास्थ्यलाई सामान्य स्वास्थ्य सेवाजत्तिकै प्राथमिकता दिनुपर्ने हुन्छ ।

दोस्रो, शिक्षण संस्थाहरूमा परामर्शदाता अनिवार्य गर्नुपर्छ, जसले विद्यार्थीहरूको मानसिक स्वास्थ्य र शैक्षिक प्रदर्शनमा सुधार ल्याउन सहयोग पुर्याउँछ । तेस्रो, परामर्शदाताको तालिममा लगानी गरी योग्यता प्राप्त पेशेवरहरू उत्पादन गर्नुपर्छ ।

चौथो, सरकारी नीति तथा योजनाहरूमा मानसिक स्वास्थ्यलाई स्पष्ट रूपमा समावेश गरी स्रोतसाधन उपलब्ध गराउनु पर्छ ।

यसरी, नेपालमा मनोसामाजिक परामर्शको अवस्थालाई सुधार गर्न दीर्घकालीन योजना, पर्याप्त स्रोतसाधन र समग्र जनचेतनाको आवश्यकता छ । यो क्षेत्र विस्तार गर्नका लागि सरकार, शिक्षण संस्था, स्वास्थ्य सेवा प्रदायक र समुदायबीच सहकार्य आवश्यक छ । यसले माक्र समग्र समाजको मानसिक स्वास्थ्य सुदृढ गर्न सकिन्छ ।